O naszej różnorodności i tym, co nas pewnie czeka

Nasi Czytelnicy, przynajmniej ci, którzy mają za sobą studia humanistyczne czy społeczne, z pewnością znają jedną z najciekawszych książek XX wieku – „Samotny tłum” Davida Riesmana. A jeśli nie, to zapewne zetknęli się z tytułowym pojęciem „samotnego tłumu” jako określenia zjawiska zaniku głębszych więzi społecznych we współczesnych społeczeństwach. W książce tej – mówiąc najprościej – autor pokazuje przemiany społeczeństw: od społeczeństw sterowanych tradycją, przez wewnątrzsterowne, do zewnątrzsterownych, co przekłada się na funkcjonowanie pojedynczych członków tych społeczeństw we wszystkich sferach ich życia – pracę, sposoby spędzania wolnego czasu, relacje z innymi, sztukę, zabawę itd. Choć książka ta została napisana w latach powojennych w USA, to chyba każdego, kto ją czyta, zaskoczy nieprawdopodobna wręcz aktualność opisu. Aktualność w odniesieniu do Polski, i to Polski współczesnej. Co więcej, chwila refleksji sprawi, że uświadomimy sobie, że w Polsce w roku 2018 mamy funkcjonujące równolegle niemal modelowo te trzy rodzaje społeczeństw. Inaczej mówiąc: funkcjonują w Polsce „społeczeństwa”, które dzieli od siebie jakieś 150 lat. Przy czym – dla jasności – nie chodzi mi tutaj o ich wartościowanie, ale o stwierdzenie faktu. (Nie będę rozwijał szerzej tego wątku, po prostu zachęcam do sięgnięcia do książki Riesmana!).

Dlaczego o tym piszę?

Ponieważ świadomość powyższego współistnienia ma bezpośrednie przełożenie na harcerstwo. Nie możemy tego ignorować, gdyż harcerstwo było i jest bezpośrednim odbiciem społeczeństwa. Łączy nas oczywiście idea, mundur, w dużej mierze wspólna metoda, już w mniejszym zakresie wspólny program – ale to, co nas łączy, nie zmienia naszych poglądów, tych głęboko w nas tkwiących, wynikających z wiary, socjalizacji, mówiąc w uproszczeniu – z tego, co wynieśliśmy z domu rodzinnego.

Jeszcze prościej – społeczeństwo mamy bardzo różne i nasze dziesięciotysięczne grono instruktorskie jest tak samo zróżnicowane, tak samo podzielone – nie jesteśmy znacząco inni niż przekrój społeczeństwa, w szczególności nie jesteśmy lepsi (choć często tak myślimy o sobie i bardzo tego byśmy chcieli).

BÓG W ZHP

Do tej pory z tą różnorodnością jakoś sobie radziliśmy, choć były już sytuacje bardzo trudne. Pierwsze starcie światopoglądowe dotyczyło (i wciąż dotyczy) miejsca Boga w harcerstwie. Trwa ono w III RP niemal od początku, a szczególnie mocno od połowy lat 90., kiedy, jak nas wówczas przekonywano, pozostawienie wyłącznie jednej roty Przyrzeczenia Harcerskiego (tej z Bogiem) było warunkiem powrotu do światowych organizacji skautowych. Wówczas jednak poziom laicyzacji społeczeństwa nie był tak duży jak obecnie, a ci nieliczni, którzy w Boga nie wierzyli, ulegli bez trudu obowiązującej wówczas argumentacji – rozumieli znaczenie, jakie ma przynależność ZHP do światowej rodziny skautowej, byli świadomi obecności Boga w skautingu i harcerstwie od jego zarania (bo przecież „jeśli skauting miałby być bez Boga, to lepiej, aby go w ogóle nie było”). Ponadto obie strony (wierzący i niewierzący) przystały na dość wygodne szerokie rozumienie Boga – jako niekoniecznie tego, który jest Bogiem chrześcijańskim. Pamiętam doskonale, jak wiosną 1995 r. podczas spotkania instruktorskiego przed zjazem w Poznaniu, które odbywało się w ówczesnym CODN na placu Trzech Krzyży, tłumaczono wątpiącym, że jak ktoś chce widzieć swojego boga w krześle, to proszę bardzo – to jest dozwolone i akceptowane w skautingu…

Jednak 20 lat później Polska jest już bardziej laicka (oczywiście przy świadomości zróżnicowania terytorialnego zjawiska), trudno więc się dziwić, że powrócił temat drugiej roty Przyrzeczenia – dla tych, którzy nie chcą przyrzekać Bogu, nie chcą, aby uznawano ich nie za niewierzących, ale za poszukujących. Stąd propozycje drugiej roty, które wróciły przed zjazdem nadzwyczajnym w kwietniu 2017 r. W ubiegłym roku zagrożenie dla jedności Związku było już spore: znaleźli się instruktorzy, którzy wprost deklarowali, że jeśli zjazd nadzwyczajny przyjmie drugą rotę Przyrzeczenia Harcerskiego (bez Boga), wówczas ze swoimi środowiskami odejdą z ZHP. Zmiana nie została wprowadzona (barierą okazał się wysoki próg potrzebnych głosów do dokonania zmian statutowych), ale tendencja i w społeczeństwie, i w ZHP jest oczywista – temat z pewnością wróci. I, jak sądzę, za dwa czy cztery lata uda nam się w Związku dojść do porozumienia, ustalając dwie roty Przyrzeczenia – tę obecną i drugą, w której słowo „Bóg” zostanie zastąpiony przez jakiś uzgodniony (w Związku i z WOSM oraz WAGGGS) opis wskazujący na prymat wartości duchowych.

LGBT I ZHP

O ile z kwestią obecności Boga – jak napisałem wyżej – jakoś sobie radziliśmy i chyba poradzimy w miarę bezkonfliktowo i bez głębszych podziałów, o tyle ostatnio z wielką siłą wchodzi do dyskusji instruktorskiej temat, który dla naszej organizacji może być niestety przyczyną dużych tąpnięć. Chodzi o stosunek do homoseksualizmu czy – szerzej – do zjawisk określanych literami LGBT (czy LGBT+). Tu nie będzie tak łatwo.

Ostatni ciąg zdarzeń: udział instruktorów w Paradzie Równości, wywiad z naszą instruktorką w magazynie „Vogue”, publikacja broszury Wydziału Wychowania Duchowego i Religijnego Głównej Kwatery „Tężnia Ducha” i wydane w reakcji na tę publikację oświadczenie Zespołu Wychowania Duchowego i Religijnego Chorągwi Warmińsko-Mazurskiej – pokazuje, że w sprawach związanych z tolerancją i stosunkiem do środowisk LGBT porozumienie instruktorów chyba nie będzie możliwe, zresztą tak samo jak porozumienie w naszym społeczeństwie.

To nie będzie możliwe, bo po prostu nie da się połączyć skrajnie różnych poglądów. Nie da się wypracować złotego środka, wspólnego stanowiska, jakiegoś kompromisu w sytuacji, gdy mamy do czynienia z dwoma skrajnymi światopoglądami. Nie zachęcam w tym miejscu do wartościowania, do opowiadania się po którejś ze stron. Chcę dobitnie pokazać, że mamy problem, ponieważ w istnieniu tych skrajnych poglądów nie ma zbyt wielu punktów wspólnych. Wyostrzając opis i język: nie da się dojść do porozumienia, gdy jedna strona uważa drugą za zboczeńców, zwyrodnialców, degeneratów, których należy tępić, a na pewno trzymać jak najdalej od dzieci i spraw wychowania, druga zaś widzi w przeciwnikach ciemnogród, średniowiecze, ludzi kierujących się gusłami, zabobonami, a nie wiedzą, nauką, ludzi niewrażliwych i nietolerancyjnych, co także oznacza, że nie mogą być wychowawcami.

Użyłem tutaj ostrzejszych sformułowań, choć wcale przecież nie najostrzejszych z tych, jakie padają w debacie publicznej, aby pokazać, co nas może czekać, jak może wyglądać ten spór światopoglądowy w ZHP.

CO MOŻEMY ZROBIĆ?

Możliwości są trzy. Po pierwsze – oczywiście możemy nic nie robić (to częsty sposób załatwiania trudnych spraw w naszej organizacji), ale to się źle dla nas skończy: podziałami, a może nawet odejściem instruktorów i środowisk z ZHP, a także zaszufladkowaniem ZHP według dzisiejszych kryteriów opisów życia publicznego – a więc w sposób bardzo polityczny i prymitywny, zwłaszcza w internecie. A to z kolei odbije się na zwykłym drużynowym, który będzie wyśmiewany przez kolegów, którzy wynajdą głupawe memy drwiące z harcerstwa. Gorzej jeszcze, jeśli tak samo wyśmiewani będą nasi wychowankowie!

Po drugie – możemy próbować unikać dyskusji albo ją wygaszać, wskazując, że nie ma to sensu (poglądy te są trudne do zmiany) i może być szkodliwe dla organizacji (w sensie choćby wizerunkowym). Sądzę jednak, że taka strategia jest niemożliwa do zrealizowania, gdyż obie skrajne grupy mają przekonanie, iż stosunek do innych ludzi (tu: LGBT+) ma kluczowe znaczenie dla organizacji wychowawczej i wychowawców. I trzeba byłoby w tym miejscu zgodzić się z takim postawieniem sprawy, ponieważ jeśli ktoś uważa, że LGBT to samo zło, demoralizacja itd., to oczywiście osoby należące do tych środowisk albo je promujące nie powinny według niego wychowywać, a może nawet nie powinno w ogóle być dla nich miejsca w organizacji. I z drugą stroną sporu jest dokładnie tak samo: jest to przecież logiczne, jeśli ktoś uważa, że osoby nietolerancyjne, okazujące brak szacunku dla innych ludzi czy nawet pogardę ze względu na czyjeś preferencje seksualne – oczywiście nie mogą być wychowawcami w ZHP.

Po trzecie – możemy starać się ze wszelkich sił zrozumieć innych, rozmawiać, pokazywać różne punkty widzenia – zwłaszcza że gdzieś w środku są (pewnie będący w znacznej większości) ci, którzy słuchają uważnie obu stron i starają się wyrobić własne zdanie. Możemy starać się pilnować, aby ta trudna dyskusja, być może nawet bez szans na porozumienie, odbywała się w sposób kulturalny, bez inwektyw. Możemy wreszcie – i jest to zadanie i dla władz, i dla naszych autorytetów (pewnie mamy takich instruktorów) – szukać płaszczyzn porozumienia oraz szukać miejsca dla trudnych tematów i w instruktorskim dyskursie, i w programie harcerskim. Bo od tych tematów uciec się nie da. Nie można ich ignorować, gdyż są one częścią współczesnego świata. Musimy więc znaleźć dla niech miejsce w ZHP!

I jeszcze jedno: starając się walczyć o swoje wizje, musimy pamiętać o czymś, co dla nas winno być najważniejsze: o dobru dziecka i dobru organizacji. A temu z pewnością nie sprzyja eskalowanie emocji, używanie coraz ostrzejszego języka, uzewnętrznianie swego niezadowolenia publicznie w mediach społecznościowych czy bieganie „na skargę” do mediów zewnętrznych. Ale to już temat na inny tekst, przypominający, jak zobowiązywaliśmy się, że będziemy dbać o dobre imię harcerstwa…

numer 7-8/2018