BiPi i „harcerstwo bez Boga”

[wpis jest częścią materiałów mogących się przydać w dyskusji o roli duchowości i religii w harcerstwie, związanej z realizacją Uchwały nr 9 40 Zjazdu ZHP]

Stałym punktem wszelkich harcerskich dyskusji o znaczeniu religii dla wychowania w skautingu jest znane stwierdzenie Lorda Baden-Powella z czasów formowania się harcerstwa. Zapytany przez Edmunda Naganowskiego, czy polski skauting – później nazwany harcerstwem – powinien odwoływać się do Boga i religii, BiPi pisał: „Jeśliby wasze skautostwo miało być bez Boga, lepiej żeby go wcale nie było”. To kończy dyskusję o ewentualnym miejscu osób niereligijnych w harcerstwie, prawda?…

Otóż chciałbym Cię, Czytelniku, przekonać, że nie bardzo. Bo Baden-Powell pisał to w innej epoce, a fundamentalną zasadą interpretacji źródeł historycznych jest umieszczanie wydarzeń i wypowiedzi w kontekście historycznym. Pominięcie tego etapu owocuje nieraz błędnym rozumieniem wydarzeń, które w danym czasie i miejscu rozumiane były zupełnie inaczej niż dziś. dodano 2023-04-13: Przede wszystkim zaś, patrz uwaga na końcu…

Dla ilustracji spójrzmy na inne przykłady z historii. Bolesław Chrobry za nieprzestrzeganie postu wymaganego przez religię chrześcijańską karał swych wojów wybijaniem zębów. Chrobrego szanujemy dziś jako pierwszego króla Polski; czy to znaczy, że wybijanie zębów uznamy za słuszny sposób propagowania zasad religijnych? Z drugiej strony, czy uznamy, że Chrobry był okrutnikiem? Nie, po prostu takie postępowanie w tamtych czasach było uznawanym i akceptowanym sposobem egzekwowania decyzji przez władcę. A dziś nie jest…

Podobnie, George Washington, pierwszy prezydent USA, pisał o potrzebie wolności, a jednocześnie posiadał licznych niewolników. Czy to znaczy, że był hipokrytą, a jego wypowiedzi o wolności i samostanowieniu były tylko grą polityczną? Nie, znowu: „takie były wtedy czasy”. Pod koniec XVIII wieku postulaty powszechnej wolności osobistej i praw wyborczych nie funkcjonowały jeszcze w świadomości społecznej; dość wskazać, że kobiety w różnych krajach zaczęły uzyskiwać prawa wyborcze ponad 100 lat później.

Kolejny przykład: Abraham Lincoln, który jako prezydent USA w czasie wojny secesyjnej doprowadził do zniesienia niewolnictwa, ale mimo to wielokrotnie wypowiadał się przeciwko przyznaniu uwolnionym niewolnikom pełni praw obywatelskich. Czy to znaczy, że był rasistą? Według dzisiejszych standardów tak, ale czynienie mu z tego zarzutu byłoby znowu myśleniem ahistorycznym. W tamtym czasie nie było na świecie żadnego kraju, w którym ogółowi obywateli przysługiwałyby prawa publiczne i polityczne. Kraje demokratyczne były wówczas dosłownie 3 na całym świecie, przy czym standardy demokracji w nich obowiązujące zdecydowanie odbiegały od dzisiejszych oczekiwań…

Nie można interpretować zachowań postaci historycznych przez pryzmat oczekiwań czy rozumienia pojęć funkcjonujących w innym czasie i miejscu. Zeitgeist, duch czasów, jest fundamentalnym czynnikiem niezbędnym przy odczytywaniu wypowiedzi i poglądów z innych epok.

Wróćmy do Baden-Powella. Przenoszenie dyskutowanego cytatu 1:1 w dzisiejszą dyskusję jest obciążone dwoma problemami. Po pierwsze, sam cytat mógł w ustach autora znaczyć coś innego niż samo to pojedyncze zdanie odczytane dziś. Po drugie, cytat pochodzi z początków skautingu, jeszcze sprzed pierwszego Jamboree, a od tamtego czasu poglądy Baden-Powella wyraźnie ewoluowały…

Wypowiedź historyczną najlepiej chyba są w stanie wyjaśnić osoby żyjące w danym miejscu i czasie, „zanurzone w kontekście”. Oto co pisał o dyskutowanym cytacie Andrzej Małkowski:

„Jeśliby wasze skautostwo miało być bez Boga, lepiej żeby go wcale nie było” — pisał jen. Baden-Powell do Edm. Naganowskiego we Lwowie.

Istotnie — trudno sobie wyobrazić wychowanie bez religii, albo rycerstwo bez wierności Bogu. Wszak to, co nazywamy moralnością, jest wymaganiem religii, a nie intellektu. Jedną zaś z pierwszych pobudek powstania średniowiecznego rycerstwa (którego skautostwo jest odnowieniem) była, obok patryotyzmu, miłość do Boga i pragnienie służenia Bogu.

Zagadnienie bardzo proste w Anglii, gdzie nikomu na myśl nie przyjdzie, ażeby odmawiać Bogu istnienia i wszyscy znają z Pisma św. naukę Chrystusa — nastręcza jednak poważne trudności w Polsce.

Andrzej Małkowski „O wychowanie skautowe”, Chicago 1915, s. 70-72
(pisownia oryginalna)

Widać, że słowa Baden-Powella odebrał on jako oczywisty wniosek z faktu, że celem skautingu jest wychowanie. Jeśli wychowanie to budowanie systemu moralnego, a moralność wymaga wiary i religii, naturalne było powiązanie skautingu z religijnością – ale traktowaną jako niezbędne źródło moralności, a nie niezbędny system wierzeń i obrzędów. Potwierdza to sam Małkowski, pisząc dwa akapity później:

Byłem na kazaniu niedzielnem w jednej z pierwszych szkół polskich w Warszawie, w gimnazyum Chrzanowskiego. Ksiądz prefekt mówił, co oznaczała w starym Rzymie nazwa „vir religiosus.” Tłómaczył, że nie wystarczało składać w święta ofiary i palić kadzidła na ołtarzu, ale, że pojęcie „vir religiosus” oznaczało obywatela cnotliwego, który był wiernym patryotą, mężnym, sprawiedliwym dla poddanych, wstrzemięźliwym, pracowitym i pod każdym względem uczciwym. „Takiej religijności — mówił ks. prefekt — i dziś wymaga od ciebie ojczyzna, jak Rzym wymagał dawniej od swego obywatela. I jak ów vir religiosus, jeśli chcesz być patryotą, musisz być uczciwym, pracowitym, spełniać swoje obowiązki, być cnotliwym. Jeśli zaś takim będziesz, będziesz religijnym, nawet gdyby ci inni mówili, i nawet gdyby ci się samemu zdawało, że nim nie jesteś.”

Podobnie i my tłómaczymy skautom, że wierność Bogu wymaga od nich owych cnót obywatelskich; że pragniemy, aby nasi skauci byli równie wiernymi synami naszego Kościoła; ale, że jeśli który ze skautów oświadczy, że ma wątpliwości dogmatyczne, jedyną rzeczą, której będziemy odeń wymagali, jest owa religijność dawnego Rzymianina: cnotliwość, uczciwość, pracowitość, obowiązkowość. Tych samych zaś rzeczy wymaga Prawo skautowe.

Andrzej Małkowski, jw.

Widać, że według współczesnego Baden-Powellowi odbiorcy „wierność Bogu” znaczyła raczej prowadzenie cnotliwego, spójnego z przekonaniami życia, a nie uczestnictwo w ceremoniach religijnych. Nawet uznanie doktryny wybranego kościoła miało w jego oczach znaczenie drugorzędne.

Co więcej, poglądy samego Baden-Powella też były nieco bardziej złożone niż sugerowałoby to jedno zdanie. We „Wskazówkach dla skautmistrzów” z 1920 r. przywoływał on wprawdzie jednoznaczne stanowisko Rady Ruchu Skautowego „Oczekuje się, że każdy skaut musi należeć do jakiegoś wyznania religijnego i brać udział w jego nabożeństwach”¹, ale jednocześnie dosłownie 3 strony dalej szczegółowo opisywał sposób pracy z dziećmi „praktycznie bez religii jakiegokolwiek rodzaju”, które nie otrzymały od rodziców żadnej formacji religijnej – i okoliczność taka nie stanowiła w oczach Pierwszego Skauta przeszkody w zaakceptowaniu ich jako skautów. Późniejsze zaakceptowanie skautów-buddystów szło jeszcze dalej, skoro buddyzm nie postuluje istnienia Boga ani tym bardziej nie formułuje zasad moralnych wywodzących się z nadprzyrodzonego nakazu. Zwłaszcza ten drugi fakt nie daje się pogodzić z dosłownym odczytaniem dzisiaj odpowiedzi udzielonej Naganowskiemu u zarania skautingu.

Jak widać, sprawa nie jest taka prosta i posługiwanie się tym jednozdaniowym cytatem jako odpowiedzią na wszystkie wątpliwości nie jest intelektualnie uczciwe. Przy czym nie mówimy o polemizowaniu z poglądami BiPi, a jedynie o odczytaniu ich w sposób jak najbliższy intencji autora. Osobnym zagadnieniem jest, czy same te poglądy pozostają uzasadnione wobec zmian świata i ludzkiej świadomości na przestrzeni minionych 100 lat… ale o tym kiedy indziej.

dodano 2023-04-13: 

W trakcie przygotowań do 42 Zjazdu ZHP okazało się, że sytuacja z dyskutowanym cytatem w ogóle wygląda inaczej niż mówiono u nas przez lata i niż także ja zakładałem w powyższym tekście. Warto zwrócić uwagę, że Małkowski pisze tylko, że BiPi napisał o „skautostwie bez Boga” do Edmunda Naganowskiego, ale nie przedstawia kontekstu – ten kontekst dorobiliśmy sobie sami, zakładając, że chodziło mu o ZHP. W rzeczywistości nie ma na to śladów. Wszystko wskazuje na to, że cytowane zdanie BiPi dotyczyło francuskiej organizacji Éclaireurs de France i bynajmniej nie było odpowiedzią na pytanie, czy skauting może przyjmować w swe szeregi osoby niewierzące. BiPi odpowiedział w ten sposób na pytanie, czy można zbudować organizację skautową, w której w ogóle wiara pozostanie kwestią prywatną i w ramach działań skautowych nie powinna być w żaden sposób okazywana. O tym, że BiPi był w stanie obecność niereligijnych skautów tolerować, świadczy choćby fakt, że ostatecznie ÉdF była jedną z sześciu organizacji narodowych, które już w początkach skautingu za zgodą WOSM i samego BiPi używały sformułowań Przyrzeczenia nieodwołujących się do religii, jako alternatywnych lub jedynych.

Z kronikarskiego obowiązku dodam na koniec, że finalnie 42 Zjazd ZHP zmodyfikował Statut ZHP, otwarcie akceptując także harcerzy niewierzących i odpowiednio modyfikując zapisy dotyczące Przyrzeczenia Harcerskiego oraz Prawa Zucha.